Tóm tắt: Việc tích hợp nội dung đấu tranh, bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng trong giảng dạy phần A.II. Chủ nghĩa duy vật lịch sử là yêu cầu cấp thiết trong bối cảnh các thế lực thù địch gia tăng xuyên tạc chủ nghĩa Mác-Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh. Tại Trường Chính trị tỉnh Ninh Bình, giảng viên đã chủ động lồng ghép nội dung này vào bài giảng, giúp học viên nhận thức đúng bản chất các vấn đề xã hội, nâng cao bản lĩnh chính trị và khả năng phản biện. Tuy nhiên, việc tích hợp đôi lúc còn mang tính hình thức, thiếu chiều sâu, chưa linh hoạt trong phương pháp giảng dạy. Để nâng cao hiệu quả, cần quán triệt sâu sắc nhiệm vụ tích hợp, tăng cường năng lực giảng viên, đổi mới phương pháp giảng dạy, xây dựng hệ thống tài liệu thực tiễn và đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin trong hoạt động giảng dạy.

Từ khóa: tích hợp giảng dạy, bảo vệ nền tảng tư tưởng, chủ nghĩa Mác-Lênin, chủ nghĩa duy vật lịch sử, phản bác quan điểm sai trái, Trường Chính trị, giải pháp giảng dạy.

Trong Chương trình trung cấp lý luận chính trị, phần A.II. Chủ nghĩa duy vật lịch sử thuộc Khối kiến thức Nội dung cơ bản của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh giữ vị trí trung tâm, có tính nền tảng và chi phối. Phần học này cung cấp cho học viên thế giới quan và phương pháp luận khoa học để nhận thức đúng quy luật vận động, phát triển của xã hội. Đây là những tri thức căn bản không chỉ phục vụ cho việc lý giải các hiện tượng xã hội một cách khoa học, mà còn là cơ sở quan trọng để củng cố lập trường tư tưởng và bản lĩnh chính trị cho đội ngũ cán bộ ở cơ sở.

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế sâu rộng hiện nay, các thế lực thù địch, phản động, cơ hội chính trị đang không ngừng gia tăng các hoạt động chống phá, công kích, xuyên tạc, phủ nhận chủ nghĩa Mác-Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh - nền tảng lý luận, kim chỉ nam cho sự nghiệp cách mạng của Đảng và dân tộc ta. Do đó, một trong những yêu cầu cấp thiết được đặt ra là cần nâng cao chất lượng giảng dạy lý luận chính trị, đặc biệt là tích hợp có hiệu quả nội dung đấu tranh, bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng vào quá trình giảng dạy các môn học, trong đó có phần A.II. Tuy nhiên, tích hợp không phải là việc chèn ghép cơ học, mà cần được tiến hành một cách khoa học, tự nhiên, linh hoạt trong cả nội dung bài giảng, phương pháp truyền đạt và hình thức tổ chức lớp học. Thông qua đó, bài giảng không chỉ trang bị kiến thức lý luận, mà còn bồi dưỡng bản lĩnh chính trị, nâng cao năng lực nhận diện và phản bác các quan điểm sai trái, thù địch, góp phần trực tiếp vào sự nghiệp bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng từ trong các trường chính trị - nơi đào tạo, bồi dưỡng cán bộ ở địa phương.

1. Thực trạng tích hợp đấu tranh, bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng trong giảng dạy phần A.II. Chủ nghĩa duy vật lịch sử tại Trường Chính trị tỉnh Ninh Bình

Phần học được thiết kế với 5 bài, bao gồm 40 tiết, nhằm trang bị cho học viên những nội dung cơ bản về: Học thuyết hình thái kinh tế - xã hội; Giai cấp và đấu tranh giai cấp; Nhà nước và cách mạng xã hội; Quan điểm triết học Mác-Lênin về con người, Quan điểm triết học Mác-Lênin về ý thức xã hội. Nhận thức được nhiệm vụ của mình, giảng viên dạy Chủ nghĩa duy vật lịch sử đã chủ động lồng ghép bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng, đấu tranh phản bác các quan điểm sai trái, thù địch vào tất cả các chuyên đề của phần học với nhiều nội dung, phương pháp phong phú, tạo sự thu hút, hứng thú để học viên tự giác, chủ động tham gia vào hoạt động này.

Thứ nhất, nội dung tích hợp giúp học viên hiểu được bản chất cách mạng, khoa học của Chủ nghĩa duy vật lịch sử - cơ sở lý luận quan trọng để bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng, đấu tranh, phản bác các quan điểm sai trái, thù địch.

Chủ nghĩa duy vật lịch sử đặt nền tảng nhận thức xã hội trên một nguyên lý căn bản: tồn tại xã hội quyết định ý thức xã hội. Trong tác phẩm Hệ tư tưởng Đức (1845-1846), C.Mác và Ph.Ăngghen xác lập luận điểm cốt lõi: “Không phải ý thức quyết định đời sống, mà chính đời sống xã hội quyết định ý thức”¹. Đây là tuyên ngôn của chủ nghĩa duy vật lịch sử, khẳng định vai trò quyết định của điều kiện vật chất và tồn tại xã hội đối với tư tưởng con người. Con người không tồn tại đơn lẻ trong một thế giới trừu tượng, mà sống, lao động, sản xuất và tương tác trong những điều kiện vật chất - lịch sử - xã hội nhất định. Chính mối quan hệ giữa người với người trong sản xuất và đời sống xã hội, tức là các quan hệ kinh tế - xã hội, mới là nhân tố cốt lõi quy định tiến trình lịch sử.

Quan điểm này bác bỏ quan niệm duy tâm, siêu hình trước đó, vốn giải thích lịch sử dựa vào ý chí cá nhân, tôn giáo hay đạo đức. Giúp người học hiểu được lịch sử không phải là tập hợp của những biến cố ngẫu nhiên, mà có quy luật vận động khách quan; thực tiễn sản xuất giữ vai trò trung tâm, chi phối đến mọi lĩnh vực xã hội - từ chính trị, pháp luật, đến văn hóa, tư tưởng. Có giá trị định hướng trong nhận thức và hành động thực tiễn, nhất là trong việc lý giải những biến động xã hội trong bối cảnh chuyển đổi mô hình phát triển ở Việt Nam.

Đồng thời với việc bảo vệ, giảng viên cần chỉ ra cho học viên thấy khía cạnh cần bổ sung, phát triển vào lý luận về hình thái kinh tế - xã hội. Ví dụ, bản thân người lao động là công nhân hiện nay đã có sự thay đổi đáng kể. Ở thời đại của C.Mác, chủ yếu là công nhân cơ khí, đa số là lao động thủ công nhưng ngày nay, những thành tựu của cuộc Cách mạng công nghiệp 4.0 đã làm cho công cụ lao động ngày càng được cải tiến; sức lao động của con người được giải phóng; trình độ, tay nghề, kỹ năng, kỹ xảo của người lao động không ngừng được nâng cao. Do đó, trong rất nhiều nhà máy, xí nghiệp, số lượng nhân lực khoa học tham gia trực tiếp vào quá trình sản xuất chiếm tỷ lệ ngày càng cao, vượt trội hơn hẳn so với số lượng lao động làm việc cơ bắp thông thường. Đội ngũ công nhân trí thức xuất hiện và có xu hướng ngày càng gia tăng cả về số lượng và chất lượng đang làm thay đổi dần tỷ trọng của lao động phổ thông và lao động có trình độ cao. Việc bổ sung thêm nội hàm của khái niệm người lao động là rất cần thiết trong bối cảnh hiện nay.

          Trước đây, khi nói đến lực lượng sản xuất, C.Mác nhấn mạnh nhiều đến khả năng của con người trong việc chinh phục giới tự nhiên. C.Mác viết: “Lực lượng sản xuất chẳng qua là năng lực thực tiễn của con người trong việc chinh phục giới tự nhiên”². Trong bối cảnh hiện nay, với mục tiêu phát triển bền vững, quan niệm về lực lượng sản xuất cần bổ sung thêm khía cạnh sống hài hòa với tự nhiên. Do mối quan hệ giữa con người với tự nhiên ngày càng xung khắc, biểu hiện qua việc thiên tai xuất hiện ngày càng nhiều, mức độ nghiêm trọng ngày càng gia tăng, nên con người cần từng bước điều chỉnh lại hoạt động sản xuất vật chất, chuyển hướng sang phát triển lực lượng sản xuất một cách có chọn lọc, tránh làm tổn hại đến tự nhiên.

Bên cạnh đó, Chủ nghĩa duy vật lịch sử cũng khẳng định sự ra đời và phát triển của các giai cấp gắn liền với sự phát triển của lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất. Khi xuất hiện chế độ tư hữu và sự phân hóa xã hội về kinh tế thì giai cấp và đấu tranh giai cấp là tất yếu. Đấu tranh giai cấp là động lực thúc đẩy lịch sử phát triển - là hình thức biểu hiện của mâu thuẫn giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất khi quan hệ sản xuất trở thành “xiềng xích” cản trở lực lượng sản xuất. Lý luận này là vũ khí sắc bén giúp phân tích nguồn gốc sâu xa của các xung đột xã hội. Lưu ý rằng nó không cổ súy xung đột, mà chỉ ra quy luật để điều chỉnh sự phát triển một cách tiến bộ. Ở Việt Nam, việc xây dựng một xã hội không còn áp bức, bóc lột, hướng tới công bằng và dân chủ, phải được thực hiện bằng phương pháp hòa bình, trên cơ sở đấu tranh tư tưởng, chống các thế lực thù địch, đấu tranh chống suy thoái, “tự diễn biến”, “tự chuyển hóa”, đấu tranh giữa cái mới, cái tiến bộ với cái cũ, lạc hậu - những hình thái mới của đấu tranh giai cấp trong điều kiện hiện đại.

Trên cơ sở đó, Chủ nghĩa duy vật lịch sử tiếp tục làm rõ bản chất giai cấp của nhà nước: nhà nước là sản phẩm của sự phân hóa giai cấp và là công cụ của giai cấp thống trị để duy trì trật tự, bảo vệ lợi ích của mình chứ không phải là một thực thể trung lập như quan niệm của các học giả tư sản. Theo đó, trong xã hội có giai cấp đối kháng, nhà nước không thể đại diện cho lợi ích chung của toàn xã hội. Vì vậy, cách mạng xã hội là tất yếu khi nhà nước cũ không còn khả năng duy trì trật tự trên cơ sở những mâu thuẫn xã hội gay gắt. Lý luận này lý giải tính tất yếu của sự ra đời nhà nước kiểu mới - nhà nước xã hội chủ nghĩa của giai cấp công nhân và nhân dân lao động.

Trong bối cảnh hiện nay, khi các thế lực thù địch ra sức xuyên tạc vai trò lãnh đạo của Đảng, phủ nhận tính chất giai cấp của Nhà nước ta, thì quan điểm của Chủ nghĩa duy vật lịch sử về nhà nước chính là nền tảng tư tưởng để bảo vệ sự lãnh đạo toàn diện và trực tiếp của Đảng Cộng sản Việt Nam đối với hệ thống chính trị.

Có thể thấy, tích hợp không chỉ dừng ở việc lồng ghép nội dung đấu tranh tư tưởng vào bài giảng, mà còn là sự thể hiện nhất quán của lập trường giai cấp, quan điểm của Đảng trong từng ví dụ, từng lập luận, từng cách lý giải các vấn đề xã hội. Bản thân quá trình giảng dạy chính là một hành vi thực hành đấu tranh lý luận thầm lặng nhưng sâu sắc, bền bỉ và có sức lan tỏa. Khi học viên hiểu được bản chất cách mạng, khoa học và biện chứng của Chủ nghĩa duy vật lịch sử, họ không chỉ tiếp thu một học thuyết, mà còn được trang bị một bộ công cụ nhận thức sắc bén để tự bảo vệ chính mình trước những luận điệu xuyên tạc, và cao hơn nữa là trở thành những chiến sĩ lý luận góp phần bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng trong điều kiện mới.

Thứ hai, nội dung tích hợp giúp học viên nhận diện bản chất, âm mưu, thủ đoạn của các thế lực thù địch tấn công vào Chủ nghĩa duy vật lịch sử.

Các thế lực thù địch không chỉ sử dụng các phương tiện truyền thông hiện đại, mạng xã hội mà còn mượn danh “khoa học”, “tự do học thuật”, “cải cách lý luận” để từng bước phủ nhận tính khoa học, cách mạng và nhân văn của chủ nghĩa Mác-Lênin nói chung và chủ nghĩa duy vật lịch sử nói riêng. Vì vậy, thông qua các bài giảng, giảng viên tích hợp những nội dung cụ thể giúp học viên nhận diện được bản chất và thủ đoạn của chúng, đồng thời rèn luyện bản lĩnh tư tưởng, khả năng nhận định và phản biện.

Chẳng hạn như ở bài 7: Học thuyết hình thái kinh tế - xã hội, tích hợp các nội dung vạch trần thủ đoạn phủ nhận quy luật khách quan của lịch sử, bóp méo vai trò của sản xuất vật chất, thay vào đó đề cao các yếu tố siêu hình, thần học hoặc văn hóa thuần túy. Một số quan điểm sai trái đưa ra nhận định sai lệch về con đường phát triển của Việt Nam, cho rằng chúng ta đang “đi ngược lại xu hướng chung” hoặc “cần cải cách triệt để mô hình chính trị”. Những luận điểm đó thực chất là phủ nhận con đường xã hội chủ nghĩa, phủ nhận vai trò tiên phong của Đảng Cộng sản Việt Nam. Với vai trò giảng dạy Triết học Mác-Lênin, giảng viên tiếp tục khẳng định tính khoa học, tính cách mạng của lý luận về hình thái kinh tế - xã hội. Chúng ta không thể phủ nhận một hiện thực là sự sụp đổ của Chủ nghĩa xã hội hiện thực ở Liên Xô và Đông Âu là một bước lùi lịch sử của phong trào cộng sản và công nhân toàn thế giới. Đó cũng là một tổn thất to lớn cho phong trào đấu tranh cho những mục tiêu cao cả và tốt đẹp của nhân loại: hòa bình, độc lập dân tộc, dân chủ, tiến bộ xã hội và hạnh phúc của con người. Tuy nhiên, sự sụp đổ đó không phải là sự “cáo chung” của chủ nghĩa Mác-Lênin nói chung và học thuyết hình thái kinh tế - xã hội nói riêng. Nó cũng không phải là do chủ nghĩa Mác-Lênin đã lạc hậu, lỗi thời mà đó thực sự là do đã hiểu sai, vận dụng sai những quan điểm của các nhà sáng lập chủ nghĩa Mác-Lênin trong quá trình xây dựng chủ nghĩa xã hội. Qua đó, giảng viên truyền tải tinh thần đến học viên rằng việc nhận thức, vận dụng và phát triển vừa phải đứng vững trên lập trường cách mạng, lập trường của giai cấp công nhân, vừa phải thực hiện với một cách thức, phương pháp khoa học nghiêm túc, đúng đắn.

Một trong những luận điệu cũng thường xuyên được các thế lực thù địch và cơ hội chính trị rêu rao là: con người trong xã hội xã hội chủ nghĩa bị tước đoạt quyền tự do tư tưởng, không được thể hiện ý chí cá nhân, dân chủ chỉ là hình thức, mang tính áp đặt từ phía nhà cầm quyền. Chúng cố tình xuyên tạc rằng: cơ chế “một Đảng duy nhất lãnh đạo” ở Việt Nam đồng nghĩa với “độc tài”, “bịt miệng nhân dân”,… Từ đó, chúng kêu gọi đa nguyên chính trị, đa đảng đối lập, lấy mô hình phương Tây làm chuẩn mực. Do đó, khi giảng dạy bài 10: Quan điểm triết học Mác-Lênin về con người, giảng viên tích hợp nội dung đấu tranh, phản bác luận điệu trên qua việc làm rõ triết học Mác-Lênin không coi con người chỉ là cá nhân sinh học hay cá thể cô lập, mà luôn nhấn mạnh: con người là một chỉnh thể thống nhất giữa cá nhân và xã hội, là chủ thể sáng tạo ra lịch sử, vừa là mục tiêu, vừa là động lực của sự phát triển. Tích hợp nội dung về bản chất dân chủ của chế độ xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam để thấy được chính chế độ xã hội chủ nghĩa mới là điều kiện để dân chủ được mở rộng thực chất, chứ không phải dân chủ hình thức, bị chi phối bởi các thế lực tư bản như trong mô hình phương Tây. Đồng thời, thông qua tích hợp các vấn đề thời sự, chính sách mới, số liệu thực tế đã giúp học viên thấy rõ Việt Nam luôn tôn trọng, bảo vệ và phát huy quyền con người trong khuôn khổ pháp luật: Chính sách phát triển giáo dục, y tế, giảm nghèo bền vững, nâng cao chỉ số phát triển con người (HDI); Các phiên họp Quốc hội được truyền hình trực tiếp, tiếp nhận ý kiến cử tri; đa dạng hình thức trưng cầu dân ý, góp ý dự thảo luật... Những minh chứng này được lồng ghép tự nhiên trong bài giảng sẽ giúp học viên có cái nhìn toàn diện, khách quan và hình thành thái độ, niềm tin tích cực đối với vai trò của con người trong xã hội xã hội chủ nghĩa.

Thứ ba, phương pháp tích hợp khoa học, linh hoạt giúp học viên có thái độ, động cơ đúng đắn trước âm mưu, thủ đoạn của các thế lực thù địch.

Thời gian qua, các giảng viên đã vận dụng linh hoạt các phương pháp dạy học tích cực, lấy người học làm trung tâm, khơi gợi sự chủ động, sáng tạo và tinh thần trách nhiệm trong tiếp cận vấn đề. Giảng viên thường lồng ghép những nội dung bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng khi đưa ra các câu hỏi, các tình huống chính trị - xã hội để lớp học cùng nhau trao đổi, thảo luận… Thông qua đó, học viên thể hiện kiến thức, quan điểm, thái độ, cách ứng xử của mình và các giải pháp để đấu tranh phản bác các quan điểm, sai trái của các thế lực thù địch. Nội dung nào học viên chưa hiểu sẽ được giảng viên bổ sung, gắn lý luận gắn với thực tiễn. Những buổi học đó thường rất sôi nổi, thu hút được sự quan tâm của các lớp, học viên thấy được trách nhiệm, nghĩa vụ của mình trong học tập.

Ví dụ, trong bài 9: Nhà nước và cách mạng xã hội, giảng viên tổ chức thảo luận nhóm, phân tích các mô hình nhà nước tư sản và nhà nước xã hội chủ nghĩa, qua đó giúp học viên thấy được sự khác biệt về bản chất, chức năng, vai trò của nhà nước; đồng thời cảnh giác trước luận điệu “tam quyền phân lập”, “phi chính trị hóa bộ máy nhà nước” đang được cổ súy từ bên ngoài. Hoặc với bài 11: Ý thức xã hội, giảng viên dùng phương pháp nêu vấn đề và hỏi - đáp nhằm so sánh, đối chiếu các hệ tư tưởng, giúp học viên hiểu được ý thức xã hội luôn mang tính giai cấp. Từ đó, học viên có khả năng nhận diện được các dạng ý thức phản động, cực đoan, lệch chuẩn đang len lỏi trong xã hội hiện đại, nhất là qua mạng xã hội.

Ngoài ra, để tích hợp hiệu quả, giảng viên luôn sử dụng ngôn ngữ giản dị, gần gũi nhưng chính xác; biết đặt câu hỏi khơi gợi, mở rộng, kết hợp giữa lý luận và thực tiễn sinh động, từ đó học viên không cảm thấy khô cứng mà ngược lại bị cuốn hút vào bài học, hình thành ý thức tự giác trong bảo vệ tư tưởng, lập trường của Đảng.

Việc tích hợp nội dung đấu tranh, bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng trong giảng dạy học phần A.II. Chủ nghĩa duy vật lịch sử tại Trường Chính trị tỉnh Ninh Bình thời gian qua còn bộc lộ một số hạn chế như: một số thời điểm còn xem nhẹ vai trò tích hợp; một số nội dung lồng ghép còn hình thức, thiếu chiều sâu; ít cập nhật các luận điệu sai trái mới; phương pháp giảng dạy chưa linh hoạt, thiếu tính tranh biện và phản biện; tài liệu tham khảo còn hạn chế, chưa đáp ứng yêu cầu thực tiễn đặt ra.

2. Một số giải pháp nâng cao chất lượng tích hợp đấu tranh, bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng trong giảng dạy học phần A.II. Chủ nghĩa duy vật lịch sử tại Trường Chính trị tỉnh Ninh Bình thời gian tới

Một là, Ban Giám hiệu và Khoa Lý luận cơ sở tiếp tục lãnh đạo, chỉ đạo, quán triệt giảng viên tích cực nghiên cứu và giảng dạy phải bám sát nội dung, chương trình đào tạo, các hệ lớp để xây dựng, lồng ghép những nội dung liên quan trực tiếp đến bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng, đấu tranh phản bác các quan điểm sai trái, thù địch.

Hai là, nâng cao nhận thức, trách nhiệm chính trị và trình độ chuyên môn của giảng viên. Không ngừng rèn luyện phẩm chất, đạo đức nghề nghiệp, cập nhật tri thức mới, đặc biệt là những vấn đề thời sự, các luận điệu sai trái, xuyên tạc về chủ nghĩa Mác-Lênin để chủ động lồng ghép trong quá trình giảng dạy.

Ba là, Khoa Lý luận cơ sở cần xây dựng hệ thống tài liệu, ngân hàng ví dụ, tình huống thời sự mang tính gợi mở, phản biện, phù hợp với từng bài học. Nhằm giúp giảng viên dễ dàng tích hợp nội dung đấu tranh tư tưởng vào bài giảng một cách sinh động, dễ hiểu, gắn với thực tiễn địa phương.

Bốn là, đổi mới phương pháp giảng dạy theo hướng tích cực, lấy người học làm trung tâm. Cần đẩy mạnh các phương pháp giảng dạy tích cực như thảo luận nhóm, đóng vai, giải quyết tình huống,… từ đó lồng ghép nội dung đấu tranh tư tưởng một cách tự nhiên, hiệu quả. Khi người học được trực tiếp tiếp cận, xử lý vấn đề và thảo luận, họ sẽ có nhận thức sâu hơn và hình thành kỹ năng bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng một cách chủ động.

Năm là, tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin, truyền thông vào giảng dạy. Cần khuyến khích sử dụng phim tư liệu, clip phóng sự, bài phát biểu của các đồng chí lãnh đạo Đảng, Nhà nước… để tích hợp nội dung bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng vào từng bài học, tạo nên môi trường học tập sinh động, hấp dẫn.

Như vậy, việc tích hợp nội dung đấu tranh, bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng trong giảng dạy phần A.II. Chủ nghĩa duy vật lịch sử không chỉ nhằm nâng cao chất lượng bài giảng, mà còn là giải pháp quan trọng để trang bị cho học viên tư duy biện chứng, bản lĩnh chính trị và khả năng phản bác các quan điểm sai trái, thù địch. Trong điều kiện tình hình mới, khi các thế lực thù địch gia tăng xuyên tạc chủ nghĩa Mác-Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, mỗi giảng viên càng phải ý thức rõ hơn vai trò của mình, từ đó chủ động, sáng tạo và trách nhiệm trong việc lồng ghép nội dung tích hợp một cách sâu sắc, linh hoạt và hiệu quả, góp phần giữ vững nền tảng tư tưởng của Đảng ngay từ mỗi bài học, mỗi lớp học. 

------------------------

1. C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia - Sự thật, Hà Nội, 1995, t.3, tr.38.

2. C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1995, t.23, tr268.

                                                                             Ths. Đàm Thị Hồng

                                                                 Giảng viên Khoa Lý luận cơ sở